थोरला मनसुबा

  माझे नमन आधी गणा। सकळिक ऐका चित्त देऊन....

 ...... नमियेली सारज्या। ल्याली जडिताचे भूषण....

अज्ञानदासाचे वचन....... होऽ होऽ हो होऽ होऽ.....

             डफ, तुणतुणे आणि झांजांच्या तालावर 'अफजलखान वधा' चे रसभरीत व अंगावर शहारे आणणारे वर्णन आपण पोवाड्यातूून कधी न कधी ऐकले आहे. त्या भेटीचा थरार अनुभवला आहे.

     ही घटना विकारी नाम संवत्सर शके १५८१ मध्ये आजच्या दिवशी म्हणजेच मार्गशीर्ष शु. ७ या तिथीला घडली. त्या दिवशी इंग्रजी तारीख होती १० नव्हेंबर १६५९. 

      आजच्या या तिथीच्या औचित्यावर बघूयात अफजलखान वध या घटनेेकडे एका वेगळ्या दृष्टिकोनातून.....

     अफजलखान कोण आणि कसा होता, हे आपण जाणतोच. त्याला त्याच्या पराक्रमावर अतिशय गर्व होता, तसेच स्वतःच्या सामर्थ्याची भयंकर घमेंड होती. खानाच्या या गर्विष्ठ, घमेंडखोर स्वभावाचा उपयोग करूनच महाराजांनी त्याचा वध केला.

   

     परंतु खान मेला म्हणजे मोहीम संपली असे नव्हते.  खान वधाच्या दुसऱ्याच दिवशी म्हणजे ११ नव्हेंबर १६५९ ला महाराज वाईला आले. खान भेटीपर्यंत महाराजांनी बचावात्मक पवित्रा घेऊन आपण घाबरलो आहोत असे भासवले होते. आता मात्र त्यांनी थेट विजापूरच्या रोखाने कूच केले. 

      अफजलखान वध ही एक फार मोठी उलाढाल होती. कोणाला त्याची पुसटशीही कल्पना नव्हती. सगळे खानाची ' विजय वार्ता ' ऐकण्यासाठी जावळीकडे कान लावून बसले होते. त्यामुळे ती धक्कादायक बातमी कानावर पडताच संपूर्ण आदिलशाहीत गोंधळ माजला. कोणाला काय करावे तेच सूचेना. अशा गोंधळलेल्या, मनोधैर्य खचलेल्या, घाबरलेल्या आदिलशाही मुुलुखावर महाराज तुटूून पडले.  

      वाईहून सरनौबत नेताजी पालकर छापे घालत विजापूरच्या दिशेने निघाले, तर महाराजांचा दोरोजी नावाचा सरदार प्रतापगडाहून आदिलशाही कोकणात संगमेश्वर - राजापूर या भागावर चालून गेला. दाभोळच्या बंदरावर अफजलखानाची तीन गलबते होती.महाराजांनी दोरोजीस ती ताब्यात घ्यायला सांगितले. यावरून महाराजांची सगळ्या गोष्टींवर किती चौफेर नजर होती हे लक्षात येते. ही गलबते त्यांच्या ताब्यात जरी येऊ शकली नाहीत तरी आदिलशाही कोकणाचा बराच भाग स्वराज्याला जोडला गेला. तसेच ही गलबते वाचवण्यासाठी फाजलखानाने इंग्रजांची मदत मागितली व इंग्रज स्वतःचे ' व्यापारी ' धोरण विसरून राजकारणात ढवळाढवळ करू लागले तेव्हा दोरोजीने त्यांनाही चांगलाच तडाखा दिला. या गलबत प्रकरणामुळे महाराजांचा किनाऱ्यावर वचक बसला.

       खासे महाराज कोल्हापूर - पन्हाळ्याकडे निघाले. पाहता पाहता वाईपासून कोल्हापूरपर्यंतचा विस्तृत प्रदेश स्वराज्याच्या अंमलाखाली आला. खान वधानंतर केवळ १८ दिवसातील या घडामोडी होत्या व अठराव्या दिवशी म्हणजे दि. २८ नव्हेंबर १६५९ ला पन्हाळा स्वराज्यात आला. पन्हाळा हा अतिशय बळकट व मध्यवर्ती किल्ला होता. पन्हाळ्यापासून विजापूर फक्त दीड दिवसाच्या दौडीवर असल्याने तो हातातून गेल्याने आदिलशहाचे धाबे दणाणले. एकीकडे पन्हाळा जाणे आणि दुसरीकडे सरनौबत नेताजींची अगदी विजापूरच्या अंगणापर्यंत तुुफान वेेेेगाने मारलेली घोडदौड याने आदिलशाही हतबल झाली होती. ही घोडदौड थांबवण्यासाठी आलेल्या रुस्तमेजमान व फाजलखानाचा देखील

महाराजांंनी कोल्हापूरनजिक दारुण पराभव केला. 

     एकूण अफजलखान वधानंतर आदिलशाहीत जी खळबळ माजली त्याचा फायदा घेऊन महाराजांनी स्वराज्याच्या सीमा वाढविल्या. पन्हाळा, सातारा, चंदन - वंदन, विशाळगड, पालगड, रांगणा, प्रसिद्धगड, भिव गड,  पारगड, वसंतगड हे किल्ले स्वराज्यात आले. किनाऱ्यावरील इंग्रज, डच यांनाही महाराजांचा चांगलाच प्रत्यय आला. आदिलशाही तर दणाणून सोडली. 

       

       एक विजय मिळाला म्हणून तिथेच न थांबता मिळालेल्या संधीचे सोने कसे करावे याचेच हे एक उत्तम उदाहरण आहे. महाराजांच्या युद्धनीतीचे दर्शन घडविणारा आणि त्यांचे वेगळेपण सिद्ध करणारा ठरला  महाराजांचा हा थोरला मनसुबा.....