वाटचाल साम्राज्याकडे......

    

           सन १६६५ ....... स्वराज्याच्या इतिहासातील अतिशय महत्वाचे वर्ष. स्वराज्याच्या वाढत्या उद्योगास आळा घालायला आणि शिवाजी महाराजांना जेरीस आणण्यासाठी बादशहा औरंगजेबाने मिर्झा राजे जयसिंग व दिलेरखानास याच वर्षी स्वराज्यावर पाठवले. त्यातूनच पुढे महाराजांनी  ' पुरंदरचा तह ' केला. स्वराज्याच्या व रयतेच्या हितासाठी त्यांनी राज्यातील २३ किल्ले व त्या खालील मुलुख मोगलांना दिला. नंतर स. १६६६ मध्ये महाराज आग्ऱ्यास गेले. तिथे त्यांना कैद झाली. परंतु अतिशय कल्पकतेने ते तिथून सुटले. स्वराज्यात परत आले.

          या घटनेचे रोमहर्षक वर्णन आपण कित्येकदा ऐकले व वाचले आहे. त्यानंतर काही वर्षांनी म्हणजे स. १६७४ साली महाराजांचा राज्याभिषेक झाला. मराठ्यांचे स्वतंत्र सिंहासन निर्माण झाले. पण स.१६६७ ते स.१६७४ या काळात स्वराज्यात काय काय घडले ? मोगलांना दिलेल्या त्या २३ गडांचे काय झाले ?? स्वराज्य पुन्हा बलशाली कसे बनले ??? अशाच काही प्रश्नांची उत्तरे आज आपण पाहणार आहोत.

नमस्कार, 

आजच्या या लेखातून स.१६६७ ते स.१६७४ या सात वर्षात स्वराज्यात घडलेल्या घडामोडींचा आपण आढावा घेणार आहोत.

        स. १६६६ मध्ये महाराज आग्र्याहून सुटून सुखरूप स्वराज्यात आले. काही महिन्यांत त्यांच्या सोबत गेलेले सर्व लोक परत आले. महाराजांच्या येण्याने स्वराज्यात सर्वांना अत्यंत आनंद झाला. पुढच्या हालचाली सुरू करायला सगळे आतुर होते. परंतु स्वराज्याला मोकळा श्वास घेण्याची गरज होती. सततच्या स्वाऱ्यांमुळे रयत भरडली जात होती. विस्कटलेली घडी पुन्हा नीट बसवणे गरजेचे होते. राजांना हे माहीत होते. म्हणूनच त्यांनी कोणतीही नवीन मोहीम न काढता स.१६६७ मध्ये बादशाह औरंगजेबाकडून पुन्हा एकदा पुरंदरचा तह मंजूर करून घेतला. यामुळे मुघल आघाडी तूर्तास शांत झाली. त्याच प्रमाणे आदिलशाही ने देखील महाराजांशी तह केला. बाह्य आघाड्या तात्पुरत्या मिटवून महाराजांनी स्वराज्याची घडी पुन्हा नीट बसवण्याकडे लक्ष केंद्रीत केले.

       स. १६६७ ते स.१६६९ या तीन वर्षांत महाराजांनी राज्यकारभाराचे धारे बांधून दिले. लष्कर व मुलुखी व्यवस्थेत अनेक सुधारणा केल्या. रयत व राज्य दोन्हींना फायदेशीर ठरेल अशी सारा वसुलीची पद्धत चालू केली.  सततच्या आक्रमणांमुळे स्वराज्याची धूळधाण झाली होती. जाळपोळीमूळे गावे उध्वस्त झाली होती. ही गावे पुन्हा वसवण्यासाठी महाराजांनी सरकारातून मदत केली. रयतेच्या उद्योग- व्यवसायाला प्रोत्साहन दिले. 

(आजच्या शब्दात, रयतेला आत्मनिर्भर बनवले) यामुळे   प्रजा सुखावली. स्वराज्याला नेहमीच रयतेचा पाठिंबा होता. महाराजांनी केलेल्या या सुधारणांमुळे हा पाठिंबा आणखी मजबूत बनला आणि स्वराज्याचे बळ वाढले.

      तीन वर्षांच्या या काळात स्वराज्य स्थिरावले. सैन्य, गडकोट, अठरा कारखाने, बारा महाल संपूर्ण स्वराज्य सज्जे झाले. शत्रूशी युद्ध मांडायला सगळे तयार होते.  

           स.१६७० उजाडले. औरंगजेबाने दक्षिणेच्या       कारभारावर नेमलेल्या शाहजादा मुअज्जम आणि दिलेरखान यांचे भांडण ऐन रंगात आले. हीच योग्य संधी होती. महाराजांनी याचा पुरेपूर फायदा करून घेतला. पुरंदरच्या तहात गमावलेले गड आणि मुलुख काबीज करायला सुरुवात केली.

          नरवीर तानाजी मालुसरे यांनी या मोहिमेचा शुभारंभ केला. किल्ले कोंढाणा म्हणजेच सिंहगड काबीज झाला. त्या मागोमाग किल्ले पुरंदर, लोहगड, कर्नाळा, माहुली असे अनेक गड पुन्हा स्वराज्यात आले. कल्याण- भिवंडी, कोकण, सुपे, चाकण, वऱ्हाड प्रांत हस्तगत झाले. जेमतेम चार महिन्यांच्या कालावधीत गेलेले २३ किल्ले काबीज केले. पुरंदरच्या तहामुळे झालेल्या आर्थिक नुकसानाची भरपाई करण्यासाठी महाराजांनी परत एकदा सुरत लुटली. मुघलांच्या प्रदेशातील औसा प्रांत, चांदवड, कारंजे अशी श्रीमंत शहरे लुटली. स्वराज्याच्या या घोडदौडीने अख्खी मोगल सल्तनत हादरून गेली. दख्खनच्या सगळ्या मुघल सरदारांना हतबल होण्याशिवाय पर्याय राहिला नाही. स.१६७१ व १६७२ मध्ये देखील हाच सपाटा सुरू होता.  चहू दिशांना स्वराज्य वृद्धिंगत होत होते.

            स. १६७३ मध्ये बऱ्याच महत्वाच्या घटना घडल्या. अण्णाजी दत्तो आणि कोंढाजी फर्जंद यांनी पन्हाळा जिंकला. त्याच दरम्यान अजिंक्यतारा व सज्जनगड सुद्धा हस्तगत झाले. या सुमारास आदिलशाही चा सरदार बहलोलखान स्वराज्यावर चालून आला असता सरसेनापती प्रतापराव गुजर यांनी उंबरणीच्या लढाईत त्याचा पराभव केला. 

       एकूणच बघता,  स.१६६७ पासून शिवशाहीतील एका नव्या पर्वाला सुरुवात झाली. हे पर्व होते स्वराज्य     वृध्दीचे, मराठी स्वाभिमानाचे, शौर्याचे, कर्तृत्वाचे, देशाभिमानाचे............. हे पर्व म्हणजे एक वसा.......

... एक दीर्घ वाटचाल.....

            ... वाटचाल स्वराज्यातून सुराज्याकडे आणि सुराज्यातून साम्राज्याकडे.......